ადამიანური ბუნების იდუმალ სიღრმეში დავანებულია უხრწნელი სიმდიდრე – მარადიული ცხოვრების ღვთიური ნიჭი, რომელსაც უფალმა ჩვენმა, იესო ქრისტემ, ჩვენში მყოფი ცათა სასუფეველი უწოდა (ლუკა. 17, 21), რომელიც დაუვიწყარი სიხარულითა და უსასრულო ნეტარებით მოედინება. ეს ნიჭი სულიერი ძალების იდუმალი შუაგულია, ის ადამიანის გულშია დავანებული, ადამიანის გონიერ მდუმარებაში. გარეგნული ადამიანის სულიერი გული დახშულია, მას თითქოს სძინავს და გაღვიძებას ელოდება და შეუმჩნევლად თავისი თავის გამოხატვის სტიმულს იძლევა – ღვთიური არსის ძებნისა და აღმოჩენის მოტივაციას, რათა ადამიანი „საღვთო ბუნების თანაზიარი“ გახდეს (2 პეტრე. 4, 1). საკუთარი თავის შეცნობისა და საკუთარ თავში ღმერთის პოვნის მისტიური გზა გულის ჩუმ ძახილზე შეხმიანებით იწყება. მართლმადიდებლურ ტრადიციაში საკუთარი თავის შეცნობისა და ღმერთთან ერთობის სწავლება და პრაქტიკული ხელმძღვანელობა არსებობს, რომელსაც ისიქაზმი ეწოდება, რაც მდუმარებას ნიშნავს.
როდესაც ღვაწლის ისეთ სახეობაზე ვსაუბრობთ, როგორიც არის მდუმარება, აუცილებელია თანამედროვეობის ერთი სამწუხარო ფაქტი ვახსენოთ, კერძოდ, რომ დღეს კეთილმსახურების მართლმადიდებელი „მოშურნეების“ ცალკეული წარმომადგენლები მდუმარების ღვაწლს ამახინჯებენ და მის პროფანაციას ახდენენ. აღნიშნული ღვაწლის არსი, აზრი და სიღრმე თვით ამ ღვაწლის აღმსრულებლებსაც არ ესმით, რომლებიც მას დამახინჯებით ასრულებენ და ამის გამო უცხო დამკვირვებლისთვის ის გაკიცხვის საგანი გახდა. აღნიშნული ვითარება კი გახდა მიზეზი იმისა, რომ პავლე მოციქულის სიტყვებით: „თქვენს გამო იგმობა ღვთის სახელი წარმართთა შორის“ (რომ. 2, 24). კეთილმსახურების „მოშურნეები“, ზოგადად, ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობის ფესვებს არიან მოწყვეტილნი, კერძოდ კი ისიქასტურ პრაქტიკას.
აღსანიშნავია, რომ ტერმინი ისიქაზმი (ბერძნ. ἡ ἡσυχία) „სიმშვიდეს“, „მდუმარებას“, „სიჩუმეს“, „განდგომილებას“ ნიშნავს. ეს სწავლება სული წმიდის მოხვეჭასა და სულისა და ხორცის განმღრთობისკენაა მიმართული. ისიქაზმის უმაღლესი მიზანია მკვდრეთით აღმდგარი იესო ქრისტეს მსაგვსად ადამიანის (მადლისმიერი) განმღრთობა. დროსა და სივრცეში განვრცობილ ისიქაზმს მოვლენებითა და სახეებით მდიდარი ისტორია გააჩნია, რომელშიც ეკლესიის მიწიერი ჩამოყალიბების პროცესის მეტაისტორიული ქსოვილი ჩანს. VII საუკუნის მისტიკოსი და წმინდანი ისააკ ასურელი ამბობდა, რომ მდუმარება მომავალი საუკუნის საიდუმლოა. ისიქაზმი მარადისობისთვის ღიაა და საშუალებას იძლევა, რომ ადამიანი წუთისოფელშივე ეზიაროს მდუმარების საიდუმლოს. წმ. იოანე კიბისაღმწერელმა მდუმარებას ლოცვის დედა, კადნიერების მტერი, აზრთა მცველი და მტერთა მზვერავი უწოდა.
ისიქაზმი, რომელმაც დასახელება ბერძნული სიტყვა ἡ ἡσυχία -სგან მიიღო, ასევე აღნიშნავს ცნობილ მონაზნურ მისტიურ მოძრაობას, რომელიც „გონიერ საქმეს“, წმინდა სიმშვიდეს, მდუმარებასა და იესოს ლოცვას ასწავლის. ისიქაზმის საკითხში ორი ცნება უნდა გვესმოდეს: 1) ადრეული შუასაუკენეებისა და შუასაუკუნეების ისიქაზმი, რომლის წარმომადგენლებიც ხარნგრძლივი, მრავალწლიანი დუმილის ღვაწლს ეწეოდნენ და გარემოსა და ადამიანებთან არანაირ კონტაქტში არ შედიოდნენ; ეს პრაქტიკა არა მხოლოდ უბრალო, არამედ თუნდაც ჟესტებით ან წერილობითი ფორმით ურთიერთობაზე უარს გულისხმობდა და 2) იმ ბერთა ისიქაზმი, რომლებიც იესოს ლოცვას ასრულებდნენ. მათი ისტორია ადრეული შუა საუკუნეებიდან იწყება და XIV საუკუნისთვის – იესოს ლოცვის დიდ აღმსრულებლის წმ. გრიგოლ პალამას ეპოქისთვის იკრებს ძალას.
ისიქაზმი, გარკვეული თვალსაზრისით, მართლმადიდებლობის გულია. თუ ბერ-მონაზვნობა მართლმადიდებლური ტრადიციის ნამდვილი გამოხატვაა, ისიქასტური ტრადიცია ჭეშმარიტად მართლმადიდებელი ბერ-მონაზვნობის სულიერი გამოცდილების შუაგულია. ისიქასტები, ანუ მდუმარენი საოცარი მოღვაწე ბერები არიან, რომლებიც ურთულეს ასკეტიკურ გზას გადიან. ამ გზის მიზანია განმღრთობა, ანუ ადამიანის ღმერთთან შეერთება – ღვთიური მადლის შემწეობით საღვთო ცხოვრების თანაზიარება და ღვთიური ენერგიების – უქმნელი ნათელის – ჭვრეტა. ასკეტიკური ისიქასტური პრაქტიკის უმნიშვნელოვანესი ნაწილია უწყვეტი იესოს ლოცვა: „უფალო იესო ქრისტე, შემიწყალე“.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, დღეს ეს ასკეტიკური ღვაწლი, მოწყვეტილია რა წმინდა მამათა გამოცდილებას, დამახინჯებულია მათ მიერ, რომელთაც თამამად იტვირთეს იგი და ასეთი წინდაუხედავი ქმედების შედეგებს ვერ აცნობიერებენ. იყო შემთხვევები, როდესაც ამგვარ „მოშურნეებს“ ხანგრძლივი მდუმარების შემდეგ ფსიქიკური აშლილობა ემართებოდათ და ამ ავადმყოფური მდგომარეობიდან ვეღარ გამოვიდნენ. მართლმადიდებლობის თანამედროვე „მოშურნენი“ მდუმარების ღვაწლისადმი ასეთი გაუფრთხილებელი დამოკიდებულებით წმინდა მამათა ისიქაზმის ნამდვილ არსსაც ძირს უთხრიან და უნებურად ისიქაზმის ისტორიულ პრაქტიკასაც ცილს სწამებენ. „მოშურნეებს“ ამგვარი წინდაუხედავი მიდგომის სულიერი საფრთხე არ ესმით. მათ ჰგონიათ, რომ მდუმარების ღვაწლში არიან, მაგრამ გარე სამყაროსთან ჟესტებით ან წერილობითი ფორმით კონტაქტს აგრძელებენ (რითიც ცდუნების საბაბს ხელოვნურად იქმნიან). ამავე დროს, ჰგონიათ, რომ ადრეული შუასაუკუნეების ისიქასტ მამებს ბაძავენ. არადა, წმინდა მამები, როდესაც მდუმარების ღვაწლში შედიოდნენ გარე სამყაროსთან ყოველგვარ ურთიერთობას წყვეტდნენ და ღვთიური მდუმარების სამყაროში სრულად გადადიოდნენ.
მოვიყვანოთ პირველი წმინდა ისიქასტი მამების მაგალითები და ვნახოთ, რამდენად შეესაბამებიან ჩვენი თანამედროვე „ისიქასტები“ ადრეული შუა საუკუნეების წმინდა მამებს. ჩვენ ყველა ისიქასტი მამის მაგალითს არ მოვიყვანთ, არამედ მოვიყვანთ მათგან პირველებისა და ყველაზე ცნობილთა მაგალითებს.
წმ. სალამანი (IV-V სს.)
წმ. სალმანის ცხოვრების შესახებ ცნობებს ნეტ. თეოდორიტე კვირელი გვაწვდის თავისი წიგნის – „ღვთისმოყვარეთა ისტორიის“ მე-19 თავში [1]. სალამანი კაპერსანას დასახლებაში დაიბადა. სალამანმა ქრისტიანული ღვაწლი – მდუმარება – აირჩია. მდინარის გაღმა მან მცირე თავშესაფარი იპოვა და ჩაიკეტა შიგნით ისე, რომ არც კარი, არც ფანჯარა არ დატოვა. წელიწადში ერთხელ სალამანი თავშესაფრის კედლის ძირში მიძვრებოდა და ერთი წლის საკმარი საკვები მოჰქონდა. ამასთან, ის არავისთან არ იწყებდა საუბარს. სალამანმა თავის კელიაში დიდი ხანი იცხოვრა. ქალაქის მღვდელმთავარმა, რომელსაც სალამანის დასახლება განეკუთვნებოდა სალამანის სათნოების შესახებ გაიგო და მისი მღვდლად ხელდასხმა გადაწყვიტა. იგი მივიდა სალამანის კელიასთან და კედლის დანგრევა ბრძანა. შემდეგ, შევიდა კელიაში, ხელი დაასხა სალამანს და მღვდლად ქიროტონიის ლოცვა წაიკითხა. სალამანის მღვდლად კურთხევის შემდეგ მღვდელმთავარმა დარიგება წარმოთქვა, თუ როგორი მადლი მიენიჭა სალამანს. მღვდელმთავარი კელიიდან ისე გამოვიდა, რომ სალამანისგან არც ერთი სიტყვა არ გაუგია. ბოლოს, მღვდელმთავარმა კელიის დანგრეული კედლის აღდგენა ბრძანა.
კაპერსანას მცხოვრებლებმა ღამით მდინარე გადაკვეთეს, სალამანის კელია დაანგრიეს, თვითონაც აიყვანეს და დასახლებაში გადაიყვანეს. სალამანს არც წინააღმდეგობა გაუწევია, არც თანხმობა უთქვამს. დილით სალამანს კელია აუშენეს და შიგნით დასვეს. სალამანი დუმილს ინარჩუნებდა და არავისთვის არაფერი უთქვამს. გარკვეული დორის შემდეგ, მეზობლად არსებული დასახლებიდან ღამით ხალხი მოვიდა, დაანგრიეს კელია და მდუმარე ბერი თავისთან გადაიყვანეს. სალამანს წინააღმდეგობა არ გაუწევია, არ უთხოვია, რომ დაეტოვებინათ, მაგრამ არც ახალ ადგილას დასახლების სურვილი გამოუხატავს. თეოდორიტე კვირელი წერს, რომ ამგვარად სალამანმა ამქვეყნიური ცხოვრებისთვის მოიკვდინა თავი, რითიც ზუსტად აღასრულა პავლე მოციქულის სიტყვები: „ვინაიდან მე რჯულით მოვკვდი რჯულისათვის, რათა ვიცოცხლო ღვთისათვის. ქრისტესთან ერთად ვეცვი ჯვარს, და მე კი აღარა ვცოცხლობ, არამედ ქრისტე ცოცხლობს ჩემში, ხოლო თუ ახლა ხორციელად ვცოცხლობ, რწმენითა ვცოცხლობ ღვთის ძეში, რომელმაც შემიყვარა მე და თავისი თავი მისცა ჩემთვის“ (გალ. 2, 19-20).
წმ. იოანე მდუმარე (+ 559)
ნეტ. იოანე მდუმარე (დაყუდებული) დაახლოებით 454 წელს სომხურ ნიკოპოლისში, სამხედრო მეთაურ ენკრატეს და მისი მეუღლის ექვთიმიას ოჯახში დაიბადა. იოანემ ადრეულ ასაკში დაიწყო წმინდა წერილის შესწავლა და განმარტოება და ლოცვა მთელი გულით შეიყვარა. იოანემ მშობლების გარდაცვალების შემდეგ დარჩენილი მემკვიდრეობით ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ეკლესია ააშენა. 18 წლის ასაკიდან იოანე ათ ბერთან ერთად ეკლესიის ეზოში ცხოვრობდა ლოცვით, მარხვითა და თავშეკავებით. ქალაქ კოლონიის მცხოვრებთა თხოვნით სებასტიის მიტროპოლიტმა 28 წლის იოანე კოლონიის ეკლესიის ეპისკოპოსად აკურთხა. ნეტარს ეპისკოპოსად კურთხევის შემდეგ მკაცრი ასკეტიკური ცხოვრების წესი არ შეუცვლია. ნეტარი იოანეს გავლენის ქვეშ მოექცნენ მისი ძმა პერგამიუსი (იმპერატორების, ზენონისა და ანასტასის დაახლოებული პირი) და ნათესავი თეოდორე (იმპერატორ იუსტინიანეს დაახლოებული პირი). წუთისოფლის განსაცდელებით გადაღლილმა იოანემ საეპისკოპოსო მალულად დატოვა და იერუსალიმში გადავიდა. თვალცრემლიანი ევედრებოდა ღმერთს, რომ ეპოვა ადგილი, სადაც ის ცხოვრებასა და ცხონებას შეძლებდა. გამოჩნდა კაშკაშა ვარსკვლავი, რომელმაც იოანე ნეტ. საბა განწმენდილის ლავრაში მიიყვანა. იოანემ თავისი საეპისკოპოსო წოდება დამალა და საძმოში მორჩილად მიიღეს. წმინდა იღუმენ საბას დავალებით იოანე 4 წლის მანძილზე სასტუმრო სახლისა და დამწყები ბერების მონასტრის მშენებლობაზე მუშაობდა, სადაც ყველაზე მძიმე სამუშაოს ასრულებდა. წმინდა საბამ, დაინახა რა იოანეს თავმდაბლობა და შრომისმოყვარეობა პრესვიტერად კურთხევის ღირსად მიიჩნია იგი. იოანე იძულებული გახდა თავისი საიდუმლო იერუსალიმის პატრიარქ ილიასთვის (494 – 517) გაემხილებინა. იერუსალიმის ეკლესიის მღვდელმთავრის კურთხევით ღირსმა იოანემ მდუმარების აღთქმა დადო. უფალმა წმინდა საბას იოანეს საიდუმლო გაუმხილა. ნეტარმა იოანემ კელიაში ოთხი წელი ისე გაატარა, რომ არავინ მიუღია და ეკლესიაშიც არ გადიოდა. ღირს იოანეს მეტი განმარტოება და თავშეკავება სურდა და ამიტომ მან ლავრა დატოვა და უდაბნოში განმარტოვდა, სადაც ბალახეულით იკვებებოდა და ასე ცხრა წელიწადზე მეტი გაატარა. უდაბნოში ის არაბთა შემოსევას გაუძლო და მხოლოდ იმიტომ გადარჩა ცოცხალი, რომ უფალმა მას მცველად მძვინვარე ლომი მიუვლინა. მტერს არაერთხელ უნდოდა იოანეს მოკვლა, მაგრამ ნადირის დანახვისას უკან გარბოდნენ. გადმოცემა მრავალი სასწაულის შესახებ მოგვითხრობს, რომლებიც წმინდა იოანეს ლოცვით მისი უდაბნოში ცხოვრების პერიოდში აღსრულდა.
სკვითოპოლისიდან დაბრუნებულმა იღუმენმა საბამ ღირსი იოანე დაითანხმა, რომ მას უდაბნო დაეტოვებინა და ისევ სავანეში გადმოსულიყო. ამის შემდეგ, უფალმა ლავრის საძმოს სასწაულებრივად გაუმხილა, რომ იოანე ეპისკოპოსი იყო. ღირსმა იოანემ დარჩენილი ცხოვრება ლავრაში მდუმარებითა და კელიიდან გაუსვლელად გაატარა (ღირსი საბას დაკრძალვაზეც კი არ გასულა). გამონაკლისს მხოლოდ ის რამოდენიმე თვე შეადგენდა, როდესაც ლავრაში ძალაუფლება ორიგენისტებმა იგდეს ხელთ (547 წ.). ღირსმა იოანე მდუმარემ ღირსი საბა კურთხეულის ლავრაში 66 წელი გაატარა. იოანემ დაუღალავი ბერული ღვაწლით, დაუოკებელი ლოცვითა და სიმდაბლით სული წმიდის მადლი მოიხვეჭა: მისი ლოცვით მრავალი სასწაული აღესრულებოდა; ადამიანთა ფარული აზრები ცხადდებოდა; ავადმყოფები და ეშმაკეულები იკურნებოდნენ; მისი სახელის მოწოდებით ადამიანები სასიკვდილო ხიფათს გადაურჩებოდნენ; იოანემ ხმელ მიწაში ლეღვის ხის თესლი ჩააგდო, რომლისგანაც მშვენიერი ხე ამოიზარდა და ნაყოფიც გამოიღო. 104 წლის ასაკში ღირსი იოანე მდუმარე მშვიდობით წარსდგა უფლის წინაშე.
წმ. ისიქიოს ქორივიტი (VI-VII სს.)
წმ. ისიქიოს ქორივიტზე ნეტ. იოანე კიბისაღმწერელის „კიბე“ მოგვითხრობს (Ioan. Climacus. Scala. 6. 18). წმ. ისიქიოს ქორივიტი ქორივის მთაზე განდეგილად ცხოვრობდა, სინას მთის წმ. ეკატერინეს მონასტრის მახლობლად, მაგრამ სულის ცხონებაზე არ ზრუნავდა. ერთხელ, ისიქიოსი მძიმედ ავად გახდა და სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე იყო. როდესაც გამოჯანმრთელდა, თავისი კელიის კარი ამოლოქა და 12 წელი საძმოს არ ელაპარაკებოდა. ისიქიოსი მუდამ „შეძრწუნებული იყო თავისი ხილვით“ და სინანულის ცრემლებს ღვრიდა. მისი გარდაცვალების წინ ბერებმა კელიის შესასვლელი დაშალეს და სთხოვდნენ ნეტარს, ეამბო მისი ხილვის შესახებ. ისიქიოს ქორივიტმა ერთადერთი ფრაზა წარმოთქვა: „შემინდეთ. ვინც სიკვდილის ხსოვნა მოიხვეჭა, ის ვეღარასოდეს ვეღარ შესცოდავს“.
წმინდანთა ზემოთ მოყვანილი ცხოვრება ნათლად აჩვენებს, რომ მდუმარების ხანგრძლივი ღვაწლისას წმინდა მამები გარე სამყაროსთან ყოველგვარ კავშირს წყვეტდნენ (არავითარი ურთიერთობა არც ჟესტებით, არც წერილობით; თავს დახურული სივრცით იზღუდავდნენ); წმ. იოანე კი თავისი სულიერი მოძღვრის, წმ. საბა განწმენდილის, დაკრძალვაზეც კი არ წავიდა, იმდენად უფრთხილდებოდა მდუმარების ღვაწლს. ზემოხსენებული მაგალითები პირდაპირ ეწინააღმდეგება იმას, რასაც ჩვენს გარშემო ვხედავთ მართლმადიდებლობის თანამედროვე „მოშურნეთა“ სახით, რომლებიც მდუმარების ღვაწლს ეწევიან, გარე სამყაროსთან კავშირს კი არ წყვეტენ და უბრალო ინტერესითაც არ იწუხებენ თავს – გაეცნონ მართლმადიდებლური ისიქაზმის ნამდვილ ისტორიას, მის სიღრმეს და გამოვლინების კლასიკურ ფორმას. ეს სამწუხარო ფაქტი – უძველესი ბერ-მონაზვნული ღვაწლის, ანუ ისიქაზმის პროფანაცია – უარყოფითად აისახება როგორც ამ ღვაწლის დამახინჯებით აღმსრულებლებზე, ასევე მათ სულებზე, ვინც ისიქაზმის ასეთ მცდარ გაგებას ამართლებს.
გრიგორი გრიგოროპულოსი
* * *
[1] იხ.: Блаженный Феодорит Кирский. История боголюбцев. М. 2012. С. 169.
